Home | Felietony | Senet – najstarsza gra planszowa?

Senet – najstarsza gra planszowa? Klasyczne gry
Ten tekst przeczytasz w 7 minut

senet

Tytuł tego artykułu kończy się znakiem zapytania ale w rzeczywistości tych „znaków zapytania” jest więcej. Zacznijmy od nazwy gry. Czy na pewno brzmiała ona „Senet”? Starożytni Egipcjanie nie zapisywali samogłosek więc nazwa składała się z trzech znaków (hieroglifów) między które można wstawić samogłoski lub zostawić puste miejsca i na przykład R.C. Bell [2] konsekwentnie nazywa tę grę „Senat”. A w dodatku pierwszy znak odczytywany jest w rzeczywistości nie jako litera „s” tylko „z” czyli oryginalny zapis brzmi „znt”.

Druga wątpliwość wiąże się z przymiotnikiem „najstarsza”. Zapewne bardziej adekwatne byłoby określenie „najstarsza znana gra planszowa”. Żadnej wcześniejszej gry planszowej dotąd nie odnaleziono ale niektórzy specjaliści od historii gier uważają, że Senet ma na tyle bogate rekwizyty, że po prostu nie mógł być pierwszą stworzoną grą. Musiały wcześniej istnieć jakieś gry o prostszych rekwizytach i zasadach, których ślady nie przetrwały. Być może dlatego, że nie były na tyle interesujące, by robić pracochłonne trwałe plansze i inne rekwizyty.

Trzeci problem można określić jako filozoficzny: czy za grę możemy uznać same rekwizyty, czy raczej grę definiują jej zasady. Za tym drugim podejściem przemawia przykład w postaci talii kart, która sama grą nie jest natomiast jest rekwizytem w wielu różnych grach, określonych przez ich reguły. A w przypadku Seneta, mimo zalezienia wielu egzemplarzy gry, nie znaleziono dotąd ani jej zasad, ani nawet opisu rozgrywki, z którego te zasady mogłyby zostać odtworzone. Co więcej te zasady musiały się przez 3 tysiące lat zmieniać, skoro we wcześniejszych znaleziskach gracze mieli po 7 pionków, a w późniejszych po 5. Również mechanizm losowości też nie zawsze był taki sam. Początkowo gracze używali astragali czyli zwierzęcych kości, następnie podłużnych drewienek. Skoro więc zasady gry nie przetrwały, to być może sens ma pytanie, które zadał Espen Aarseth: „Czy Senet wciąż istnieje?” [1].

senet

Na obrazku powyżej widać zestaw znajdujący się w British Museum. Składa się on z planszy (tu narysowanej na wierzchu pudełka z szufladką na pozostałe rekwizyty), pionków dla dwóch graczy – jeden grał pionkami w kształcie stożków, a drugi w kształcie szpulek oraz drewienek (na obrazku dwóch, w rzeczywistości czterech), służących jako generator losowości.

Ze względu na sposób wykonania, plansze Seneta można podzielić na trzy kategorie [9]. Początkowo (3150-1680 p.n.e.) dominowały płytki, wykonane z wypalanej gliny, kamienia albo drewna. Za czasów XVIII dynastii (ok. 1570 p.n.e.) zostały zastąpione pudełkami. Plansze w kształcie płytek powróciły za czasów XX dynastii (ok. 1185 p.n.e.). Trzecia kategoria to plansze w postaci rysunków na różnych obiektach. Najstarsza taka plansza pochodzi z piramidy w Sakkarze i jest datowana na okres V dynastii (ok. 2500 p.n.e.), a najpóźniejsza (i ogólnie „najmłodsza”) została wykonana na dachu świątyni bogini Hathor w Denderze w I wieku p.n.e.

Plansza Seneta składała się z 30 kwadratowych pól, ułożonych w trzech rzędach po 10 i dlatego niektórzy autorzy [2] nazywają go „grą 30 kwadratów” (The Game of Thirty Squares) co jest o tyle istotne, że część zestawów Seneta ma na odwrocie planszę złożoną z 20 pól, służącą zapewne do egipskiej wersji Królewskiej Gry z Ur. Choć może bardziej precyzyjne byłoby stwierdzenie, że „na wierzchu” była plansza nowej, zapewne bardziej modnej gry, a plansza Seneta znajdowała się na spodzie zestawu.

Dekoracje planszy sugerują, że początkowo miała ona charakter świecki. Dopiero w okresie Nowego Państwa (ok. 1600 p.n.e.) pojawiła się symbolika religijna i Senet zaczął odzwierciedlać pośmiertną wędrówkę dusz [4,8].

Z 30 pól planszy zazwyczaj 5 zawiera hieroglify. Sugeruje to, że są to pola mające istotne znaczenie dla przebiegu rozgrywki. Ulokowanie tych pól w jednym z narożników planszy (a zatem brak symetrii) pozwala przypuszczać, że są to końcowe pola wspólnego dla obu graczy toru [7]. Na rysunku powyżej, pochodzącym z opracowania [11], oznaczone jest również jedno z pól środkowego rzędu. Jest to Dom Drugiego Życia albo odzyskiwania życia i trafiały tam zbite pionki.

Kolejne od lewej pola dolnego rządu to:
– Dom Dobra
– Dom Upokorzenia, symbolizowanego przez znak wody
– Dom Trzech Sędziów
– Dom Dwóch Sędziów
– Dom Horusa

Przypuszczalnie kierunek ruchu pionków był taki, jak na poniższym rysunku [11]:

Nie ma jednak pewności, czy na początku rozgrywki znajdowały się one na planszy czy też trzeba je było na planszę wprowadzić.

Podane wyżej oznaczenia pól pochodzą z późniejszych wersji gry. Początkowo oznaczane były (znakami, symbolizującymi liczby 4, 2 i 1) tylko pola 27, 29 i 30. Być może chodziło o dokładną liczbę drewienek, które musiały upaść odpowiednią stroną, by pionek mógł zostać wyprowadzony z planszy. Za czasów V dynastii na polu 26 pojawił się hieroglif nfr, oznaczający „dobro”, na polu 27 znak X, na dwóch następnych były znaki „3 ptaki” i „2 ludzi”, a ostatnie pole było puste. W czasach XVIII dynastii znak X został zastąpiony symbolem wody [9].

Jak już wcześniej wspomniałem, o przesunięciu pionków decydowały rzuty drewienkami, które miały jedną stronę pomalowaną na ciemny kolor i dodatkowo zdobioną, a drugą jasną. Bardziej istotny jest jednak kształt tych drewienek. Ciemna strona była zaokrąglona, a jasna płaska i całość schematycznie wyglądała tak.

Mogło by się wydawać, że rzut drewienkiem daje wynik podobny, jak rzut monetą czyli każdą stronę losujemy z takim samym prawdopodobieństwem. Tak jednak nie jest, co wykazali autorzy pracy [6]. Popatrzmy na rysunek, przedstawiający poprzeczny przekrój drewienka. Literą G oznaczony został środek ciężkości przekroju.

Współrzędne środka ciężkości opisane są wzorami:

których wyprowadzenie można znaleźć w podręcznikach mechaniki ogólnej, np. [5]. Oczywiście te obliczenia są zrobione przy założeniu, że ciężar właściwy jest rozłożony równomiernie, co w przypadku drewna nie musi być prawdą ale z drugiej strony błąd, wynikający z tego założenia jest niewielki.

Jeżeli przekrój jest półkolem, wtedy α = Π/2 i wzór na współrzędną pionową upraszcza się do postaci:

O tym, jakie znaczenie ma położenie środka ciężkości, można się dowiedzieć z rysunku poniżej.

Przedstawia on teoretyczny „stan równowagi” czyli takie ustawienie drewienka, w którym rzut prostokątny środka ciężkości na podłoże pokrywa się z punktem styku krawędzi drewienka z tym podłożem. Każde odchylenie od tej pozycji spowoduje przewrócenie w stronę, określoną przez rzut środka ciężkości na podłoże.

Analizując ten rysunek można zauważyć, że drewienko będzie częściej upadać stroną zaokrągloną do dołu czyli płaską do góry. Miarą tego odchylenia jest kąt β. Konkretnie prawdopodobieństwo zdarzenia, że drewienko upadnie płaską stroną do góry jest równe:

 

i stąd prosty wniosek – prawdopodobieństwo upadnięcia zaokrągloną stroną do góry jest równe:

 

Kąt β można wyznaczyć ze wzoru:

 

Jeżeli drewienko jest połówką walca, przeciętego wzdłuż osi, to

 

Okazało się, że poruszanie pionków na podstawie wyniku rzutu drewienek przetrwało w północnej Afryce do czasów niemal współczesnych, bo występowało w opisanej w połowie XIX wieku grze Tab. Liczba pól, o jakie gracz mógł przesunąć swój pionek odpowiadała liczbie drewienek, które upadły płaską stroną do góry. Gdy wszystkie upadły zaokrągloną stroną do góry (na co szansa jest niewielka – niespełna 2%), gracz mógł się poruszyć o 6 pól. Czy dokładnie tak samo grali w Seneta Egipcjanie nie wiadomo, bo jak pisałem wcześniej, oryginalne przepisy gry Senet nie są znane. Próbowali je odtworzyć (a właściwie dopasować zasady do rekwizytów) m.in. Gustave Jequier [3], R.C.Bell [2], John W. Tait [10] i Timothy Kendall [4]. Rezultaty można znaleźć np. na stronie:

Bibliografia

1. Espen Aarseth: „Does Senet Still Exist? The Ontology of a Game without Rules”, Board Game Studies Colloquium XX, Kopenhaga 2017

2. R. C. Bell „Board and Table Games from Many Civilizations” , Oxford University Press 1960

3. Gustave Jéquier „Un jeu renouvelé des anciens.”, Chronique d’Ègypte 5 (1930)

4. Timothy Kendall „Passing Through the Netherworld: The Meaning and Play of Senet, an Ancient Egyptian Funerary Game”, The Kirk Game Company, Belmont 1978

5. Jerzy Leyko „Mechanika ogólna” Tom I, PWN, Warszawa 1968

6. Joaquim Nogueira, Fátima Rodrigues, Luís Trabucho „On the Equilibrium of the Egyptian

Game Senet”, Proceedings of Recreational Mathematics Colloquium VI, Lizbona 2019

7. David Parlett “The Oxford History of Board games”, Oxford 1999

8. Peter A. Piccione „The Historical Development of the Game of Senet and its Significance for Egyptian Religion”, The University of Chicago 1990

9. Peter A. Piccione „The Egyptian Game of Senet and the Migration of the Soul” w: I. L. Finkel (ed.), „Board Games in Antiquity: Papers from the 1990 British Museum Colloquium”

10. John W. Tait “Game Boxes and Accessories from Tut’ankhamun’s Tomb”, Griffith Institute, Oxford 1982

11. Daniel U. Thibault „Senet. The Game of Passing through the Underworld. An Ancient Egyptian Two-Player Board Game

Obszerny spis tekstów na temat Seneta można znaleźć na stronie: https://piccionep.people.cofc.edu/senet_web.html
będącej zapowiedzią książki na temat tej gry, a także na wzmiankowanej wyżej stronie: https://ludii.games/details.php?keyword=Senet

One comment

  1. Avatar

    Niesamowite, ile można się dowiedzieć z tak niewielkiej liczby danych 🙂 bardzo ciekawy artykuł!

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

*

Ta strona korzysta z ciasteczek aby świadczyć usługi na najwyższym poziomie. Dalsze korzystanie ze strony oznacza, że zgadzasz się na ich użycie.
Cookies settings
Accept
Privacy & Cookie policy
Privacy & Cookies policy
Cookie name Active
wordpress_test_cookie

Privacy Policy

What information do we collect?

We collect information from you when you register on our site or place an order. When ordering or registering on our site, as appropriate, you may be asked to enter your: name, e-mail address or mailing address.

What do we use your information for?

Any of the information we collect from you may be used in one of the following ways: To personalize your experience (your information helps us to better respond to your individual needs) To improve our website (we continually strive to improve our website offerings based on the information and feedback we receive from you) To improve customer service (your information helps us to more effectively respond to your customer service requests and support needs) To process transactions Your information, whether public or private, will not be sold, exchanged, transferred, or given to any other company for any reason whatsoever, without your consent, other than for the express purpose of delivering the purchased product or service requested. To administer a contest, promotion, survey or other site feature To send periodic emails The email address you provide for order processing, will only be used to send you information and updates pertaining to your order.

How do we protect your information?

We implement a variety of security measures to maintain the safety of your personal information when you place an order or enter, submit, or access your personal information. We offer the use of a secure server. All supplied sensitive/credit information is transmitted via Secure Socket Layer (SSL) technology and then encrypted into our Payment gateway providers database only to be accessible by those authorized with special access rights to such systems, and are required to?keep the information confidential. After a transaction, your private information (credit cards, social security numbers, financials, etc.) will not be kept on file for more than 60 days.

Do we use cookies?

Yes (Cookies are small files that a site or its service provider transfers to your computers hard drive through your Web browser (if you allow) that enables the sites or service providers systems to recognize your browser and capture and remember certain information We use cookies to help us remember and process the items in your shopping cart, understand and save your preferences for future visits, keep track of advertisements and compile aggregate data about site traffic and site interaction so that we can offer better site experiences and tools in the future. We may contract with third-party service providers to assist us in better understanding our site visitors. These service providers are not permitted to use the information collected on our behalf except to help us conduct and improve our business. If you prefer, you can choose to have your computer warn you each time a cookie is being sent, or you can choose to turn off all cookies via your browser settings. Like most websites, if you turn your cookies off, some of our services may not function properly. However, you can still place orders by contacting customer service. Google Analytics We use Google Analytics on our sites for anonymous reporting of site usage and for advertising on the site. If you would like to opt-out of Google Analytics monitoring your behaviour on our sites please use this link (https://tools.google.com/dlpage/gaoptout/)

Do we disclose any information to outside parties?

We do not sell, trade, or otherwise transfer to outside parties your personally identifiable information. This does not include trusted third parties who assist us in operating our website, conducting our business, or servicing you, so long as those parties agree to keep this information confidential. We may also release your information when we believe release is appropriate to comply with the law, enforce our site policies, or protect ours or others rights, property, or safety. However, non-personally identifiable visitor information may be provided to other parties for marketing, advertising, or other uses.

Registration

The minimum information we need to register you is your name, email address and a password. We will ask you more questions for different services, including sales promotions. Unless we say otherwise, you have to answer all the registration questions. We may also ask some other, voluntary questions during registration for certain services (for example, professional networks) so we can gain a clearer understanding of who you are. This also allows us to personalise services for you. To assist us in our marketing, in addition to the data that you provide to us if you register, we may also obtain data from trusted third parties to help us understand what you might be interested in. This ‘profiling’ information is produced from a variety of sources, including publicly available data (such as the electoral roll) or from sources such as surveys and polls where you have given your permission for your data to be shared. You can choose not to have such data shared with the Guardian from these sources by logging into your account and changing the settings in the privacy section. After you have registered, and with your permission, we may send you emails we think may interest you. Newsletters may be personalised based on what you have been reading on theguardian.com. At any time you can decide not to receive these emails and will be able to ‘unsubscribe’. Logging in using social networking credentials If you log-in to our sites using a Facebook log-in, you are granting permission to Facebook to share your user details with us. This will include your name, email address, date of birth and location which will then be used to form a Guardian identity. You can also use your picture from Facebook as part of your profile. This will also allow us and Facebook to share your, networks, user ID and any other information you choose to share according to your Facebook account settings. If you remove the Guardian app from your Facebook settings, we will no longer have access to this information. If you log-in to our sites using a Google log-in, you grant permission to Google to share your user details with us. This will include your name, email address, date of birth, sex and location which we will then use to form a Guardian identity. You may use your picture from Google as part of your profile. This also allows us to share your networks, user ID and any other information you choose to share according to your Google account settings. If you remove the Guardian from your Google settings, we will no longer have access to this information. If you log-in to our sites using a twitter log-in, we receive your avatar (the small picture that appears next to your tweets) and twitter username.

Children’s Online Privacy Protection Act Compliance

We are in compliance with the requirements of COPPA (Childrens Online Privacy Protection Act), we do not collect any information from anyone under 13 years of age. Our website, products and services are all directed to people who are at least 13 years old or older.

Updating your personal information

We offer a ‘My details’ page (also known as Dashboard), where you can update your personal information at any time, and change your marketing preferences. You can get to this page from most pages on the site – simply click on the ‘My details’ link at the top of the screen when you are signed in.

Online Privacy Policy Only

This online privacy policy applies only to information collected through our website and not to information collected offline.

Your Consent

By using our site, you consent to our privacy policy.

Changes to our Privacy Policy

If we decide to change our privacy policy, we will post those changes on this page.
Save settings
Cookies settings