Home | Felietony | Historia gier w Polsce – część 3. Wiek XIX

Historia gier w Polsce – część 3. Wiek XIX
Ten tekst przeczytasz w 6 minut

W pierwszym odcinku Historii gier w Polsce cytowałem fragmenty poematu Kochanowskiego na temat szachów. To nie Jan z Czarnolasu był jednak tym, który pierwszy wpadł na pomysł uczynienia gry w szachy tematem literackiego dzieła. Wcześniej zrobił to włoski poeta i biskup Marco Girolamo Vida. Dlatego też Adam Mickiewicz, pisząc w 1819 roku poemat o warcabach, zwraca się z inwokacją do włoskiego autora, doceniając w drugim wierszu kunszt jego polskiego naśladowcy:

O Wido, gdybym dostał twój pędzel bogaty,
Wido tak biegle w polskie przestrojony szaty,
Zdarz, niech twojego torem idąc wynalazku,
Opisom mym udzielę powabu i blasku.
Niech stąd Warcaba świeżej nabędzie zacności,
Niech chwalonym przez ciebie Szachom nie zazdrości

Gustave Courbet „Les Jouers de dames” Wikimedia

Gustave Courbet „Les Jouers de dames” Wikimedia

Mickiewicz opisał nie tylko zasady gry:

Dwunastu ma ich jedna, tyleż druga strona;
Że pieszo walczą, pieszków niech noszą imiona.
By omyłek w wojennym tłumie uniknęli,
Tamci czarny strój mają, ci są całkiem bieli;
A chociaż różni, szaty w różnym noszą wzorze,
Przecież stają na czarnym z obu stron kolorze.

i różnice miedzy odmianami, znanymi w różnych krajach:

Po polsku walczą zwykle celniejsi zasługą,
Bój ten wymaga sztuki i ciągnie się długo;
Pod koniec, kiedy damy tłumnie wjadą w szranki,
Bardzo trudno przychodzi ścigać jejmościanki.
Gra więc hiszpańska krótsza, podstępna, zajadła,
Wielu dzisiejszym wodzom do smaku przypadła.
Francuz, że prędko kończy i daleko skacze,
Lubią go tylko młodzi i zuchwali gracze.

ale nawet wierszowane porady dotyczące jej strategii:

Odpieraj więc, jak możesz, i kładź wszędzie tamy,
Ażeby twój przeciwnik nie mógł zdobyć damy.

Cały tekst Warcabów Mickiewicza można przeczytać na stronie:
https://pl.wikisource.org/wiki/Poezye_Adama_Mickiewicza/Warcaby

Plansza do gry Assarmot - Polona

Plansza do gry Assarmot – Polona

Klementyna z Tańskich Hoffmanowa, pionierka polskiej literatury dla dzieci, wydała w 1829 roku grę edukacyjną Assarmot, wykorzystującą zasady gry w Gęś. Każde pole na planszy ilustrowane było postacią lub zdarzeniem z historii Polski, a instrukcja podawała kilkuzdaniową informację o tym, z czym wiązała się ilustracja. Tytuł gry pochodził od imienia praprawnuka biblijnego Sema, który według jednego z XVI-wiecznych ideologów Sarmatyzmu był patriarchą wszystkich ludów sarmackich i protoplastą Polaków. I właśnie podobizna Assarmota przedstawiona jest na pierwszym polu planszy, bo początek gry (pola od 1 do 6)  pokazuje „dzieje bajeczne Polski” – są na nich kolejno Assarmot, Lech, Krak (do spółki ze Smokiem Wawelskim), Wanda, Mysia Wieża Popiela i symbolizujący Piasta ul.

Różnych gier opartych na mechanice Gęsi ukazało się w XIX-wiecznej Polsce sporo. Lech Pijanowski w książce „Podróże w krainie gier” przytacza wymyślne tytuły kilku z nich: „Polowanie indyjskie na lwa, gra towarzyska dla zabawy różnego wieku”, „Skarby zaklęte Monte-Krysto, strzeżone przez dzikie zwierzęta, gra towarzyska”, „Gra towarzyska, podróż do Pekinu koleją, konno, statkiem i balonem”, „Przygody w czasie wyprawy wojennej na Krym aż do wzięcia Sewastopola. Gra towarzyska z wielkim ilustrowanym tableau na 64 polach”, „Podróż konna po Królestwie Polskim i krajach sąsiednich”. Najbardziej rozbudowaną nazwę miała „Wielka gra z jeografii Królestwa Polskiego, czyli najdoskonalszy obraz tego kraju pod względem statystycznym, historycznym i opisowym, z dodaną tablicą gry, przedstawiającą 64 widoki przyrody, widoki miast, gmachy, kościoły, zwaliska zamków oraz ubiory typowe mieszkańców rozmaitych prowincji z szczegółowym opisem obyczajów i zwyczajów” wydana w 1858 przez Wojciecha Szymanowskiego.

Pierwsza w Europie książka na temat gier „Libro de axedrez, dados e tablas” („Książka o szachach, kościach i tryktraku”) powstała już pod koniec XIII wieku, za sprawą króla Kastylii i Leonu Alfonsa X Mądrego. Na pierwszą polską książkę o grach trzeba było czekać ponad 500 lat, bo ukazała się dopiero w roku 1831.

gry i zabawy różnych stanów

 

Jak zaznacza autor na początku książki: „Są gry służące do rozwinięcia w młodzieży ciała, nadania jej ruchu, ożywienia, są również gry spokojne, są zajmujące umysł, te poważniejszym właściwe; są które do rycerskiego mają sposobić rzemiosła inne które prócz wesołości i rozśmieszenia żadnego nie zdają się mieć innego celu. Taką obieraj, gdy chcesz być dobrym gospodarzem lub gospodynią, którą właściwą twemu społeczeństwu uznasz albo przeplataj poważne płochemi.”

Opisywane w książce gry i zabawy zostały ponumerowane. Na początku opisane są różne zabawy niemowlęce i dziecięce, po czym dochodzimy do „Gier studenckich, wymagających cierpliwości lub zręczności”. A są to:

27 Szubieniczka (czyli kółko i krzyżyk)

28 DominoDwadzieścia ośm jest kostek lub drewienek podłużnych, w połowie przedzielonych, pierwsze sześć jedno pole mają próżne, drugie liczbą jeden do 6 oznaczone …

Honore Daumier - Domino

Honore Daumier – Domino

29 Kardynały — gra w drewienka jednostajnej długości, odmiennie tylko wyrabiane i różną wartość mające, np. kardynał równy 60 punktom, król 40, hetman czyli buława, belek 4 większych po 20 punktów, 8 mniejszych po 12, piłek 2 po 10, szabel 2 po 8, spisy 2 po 6, łopaty 2 po 3, chłopków 24 po 1. Skupiwszy je w ręku, lekko spuszczano na kupkę. Ten, co był na ręku, piórkiem zakrzywionem tak podnosić musiał rozmaicie wsparte drewienka, żeby żadne inne nie drgnęło, bo w takim razie tracił prawo brać więcej, a po nowem rzuceniu pozostałych drewienek zaczynał drugi, i tak dalej, aż pokąd nie rozebrali wszystkie. Wówczas obliczano, kto ma więcej. 

Jak widać z opisu grę „kardynały” można uznać za przodka współczesnej gry w bierki. Oczywiście chodzi o takie bierki, w jakie gra się w Polsce, z widłami i bosakami, a nie takie, jakie najczęściej można spotkać w innych krajach, różniące się tylko kolorami.

Forteca30 Forteca2 rycerzy u bramy broniło twierdzy, 24 ją oblegało

31 Łamigłówka z siedmiu sztuczek: dwóch trójkątów większych, dwóch małych, jednego średniego, czworokąta prostokątnego i ukośnego, różne się figury układa, wprawia to młode głowy do kombinacyi matematycznych. Jak nietrudno zgadnąć, opis dotyczy tangramu.

Po kilku stronach poświęconych m.in. grom dla „dziewczątek małych” kontynuuje Gołębiewski listę gier planszowych dla dwóch osób:

46 Warcaby (wspomina o polskich stupolowych)
47 Wilk warcabowy czyli to, co obecnie nazywamy  potocznie grą w „wilka i owce”
48 Młynek
49 Tryktrak czyli puf
50 Szachy

Dalej mamy kilka gier zręcznościowych (m.in. kręgle) po czym następuje rozdział o „grach azardownych”:

54 Cetno czy licho – zgadywanie, czy trzymane w ręce pieniądze są do pary czy nie
55 Pliszki (opis według księdza Kitowicza)
56 Gra w kości
57 Ciskanka czyli rzucanie monet o ścianę zakładając się o to, którą stroną paść miały
58 Faryna – rodzaj loterii fantowej

Trochę więcej miejsca przeznaczył Gołębiewski na gry karciane, których opisał blisko 40, z podziałem na karty polskie i francuskie. Ale i tak gry planszowe i karciane zajmują w sumie tylko około 30 z ponad 300 stron książki.

Plansza do loteryjki z książki Karola Kozłowskiego

Plansza do loteryjki z książki Karola Kozłowskiego

W XIX wieku ukazało się na ziemiach polskich jeszcze kilka książek na temat gier. W 1870 Karol Kozłowski wydał „Zbiór zabaw, rozrywek i gier dla młodzieży”. Do opisanych w nim planszówek można zaliczyć Loteryę, czyli wywodzącą się z Włoch grę, obecnie nazywaną najczęściej Bingo oraz domino, warcaby, młynek, „forteczkę”, podobną do niej grę w „lisa i gęsi”, wilczka czyli wilka i owce oraz zakonniczkę, współcześnie nazywaną samotnikiem.

W 1898 roku nakładem Wydawnictwa Dzieł Ludowych Karola Miarki ukazała się książka „Wesołe chwile. Gry i zabawy towarzyskie w domu i poza domem. Opracował Stary Maciej”. (Ten „Stary Maciej” to chyba żart, bo w rzeczywistości autor w chwili wydania książki miał 33 lata.)  Zestaw opisanych planszówek był podobny, jak u Kozłowskiego – doszły szachy i puf czyli tryktrak, a lisa i gęsi zastąpił niedźwiedź w matni.

Dokładnie te same gry Stary Maciej umieścił w wydanym w tym samym roku zbiorze „Gry i zabawy w kółku rodzinnem”

W książce Mieczysława Rościszewskiego „Gry i zabawy towarzyskie”, wydanej w roku 1900, „grom umysłowym” poświęcony jest jeden rozdział, zawierający opis szachów, warcabów (również stupolowych), domina (na 8 stronach opisane jest 6 wariantów), młynka, samotnika i trzech wersji tryktraka. Czy to były wszystkie znane wówczas gry? Z pewnością nie, o czym świadczy taki oto cytat z tej książki:

„Tu nie od rzeczy będzie nadmienić, że w ostatnich latach, w kierunku zabaw i gier dla młodzieży wydawcy nasi zaczęli starać się o coraz większy postęp. Począwszy od najróżnorodniejszych łamigłówek, a kończąc na grach towarzyskich, zawsze mających na celu kształcenie uczestników, znajdujemy w składach specjalnych wcale piękny wybór nowszych wydawnictw, które polecamy gorliwej uwadze i poparciu naszych czytelników.”

 

Bibliografia:

  •  „Gry i zabawy różnych stanów w kraju całym, lub niektórych tylko prowincyach, opisane przez Łukasza Gołębiowskiego”, Warszawa 1831
  •  Kamil Kozakowski „Assarmot: pierwsza polska fabularna gra planszowa” twojahistoria.pl 21.11.2020
  •  Karol Kozłowski „Zbiór zabaw gier i rozrywek dla młodzieży”, nakładem autora, Poznań 1870
  •  Lech Pijanowski „Podróże w krainie gier”, Iskry, Warszawa 1969
  •  „Gry i zabawy towarzyskie – wskazówki do przyjemnego i użytecznego spędzenia czasu w domu i poza domem. Podręcznik dla młodzieży płci obojga. Według najnowszych źródeł opracował Mieczysław Rościszewski”, Warszawa 1900
  •  Antoni Marian Stefański „Wesołe chwile. Gry i zabawy towarzyskie w domu i poza domem. Opracował Stary Maciej”, Wydawnictwo Dzieł Ludowych Karola Miarki, Mikołów 1898

Powyższy felieton jest oparty na artykule, który pierwotnie ukazał się w numerze 6/7. Świata Gier Planszowych

Zobacz poprzednie części:
Czasy Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Czasy Piastów i Jagiellonów

 

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

*

Ta strona korzysta z ciasteczek aby świadczyć usługi na najwyższym poziomie. Dalsze korzystanie ze strony oznacza, że zgadzasz się na ich użycie.
Cookies settings
Accept
Privacy & Cookie policy
Privacy & Cookies policy
Cookie name Active

Privacy Policy

What information do we collect?

We collect information from you when you register on our site or place an order. When ordering or registering on our site, as appropriate, you may be asked to enter your: name, e-mail address or mailing address.

What do we use your information for?

Any of the information we collect from you may be used in one of the following ways: To personalize your experience (your information helps us to better respond to your individual needs) To improve our website (we continually strive to improve our website offerings based on the information and feedback we receive from you) To improve customer service (your information helps us to more effectively respond to your customer service requests and support needs) To process transactions Your information, whether public or private, will not be sold, exchanged, transferred, or given to any other company for any reason whatsoever, without your consent, other than for the express purpose of delivering the purchased product or service requested. To administer a contest, promotion, survey or other site feature To send periodic emails The email address you provide for order processing, will only be used to send you information and updates pertaining to your order.

How do we protect your information?

We implement a variety of security measures to maintain the safety of your personal information when you place an order or enter, submit, or access your personal information. We offer the use of a secure server. All supplied sensitive/credit information is transmitted via Secure Socket Layer (SSL) technology and then encrypted into our Payment gateway providers database only to be accessible by those authorized with special access rights to such systems, and are required to?keep the information confidential. After a transaction, your private information (credit cards, social security numbers, financials, etc.) will not be kept on file for more than 60 days.

Do we use cookies?

Yes (Cookies are small files that a site or its service provider transfers to your computers hard drive through your Web browser (if you allow) that enables the sites or service providers systems to recognize your browser and capture and remember certain information We use cookies to help us remember and process the items in your shopping cart, understand and save your preferences for future visits, keep track of advertisements and compile aggregate data about site traffic and site interaction so that we can offer better site experiences and tools in the future. We may contract with third-party service providers to assist us in better understanding our site visitors. These service providers are not permitted to use the information collected on our behalf except to help us conduct and improve our business. If you prefer, you can choose to have your computer warn you each time a cookie is being sent, or you can choose to turn off all cookies via your browser settings. Like most websites, if you turn your cookies off, some of our services may not function properly. However, you can still place orders by contacting customer service. Google Analytics We use Google Analytics on our sites for anonymous reporting of site usage and for advertising on the site. If you would like to opt-out of Google Analytics monitoring your behaviour on our sites please use this link (https://tools.google.com/dlpage/gaoptout/)

Do we disclose any information to outside parties?

We do not sell, trade, or otherwise transfer to outside parties your personally identifiable information. This does not include trusted third parties who assist us in operating our website, conducting our business, or servicing you, so long as those parties agree to keep this information confidential. We may also release your information when we believe release is appropriate to comply with the law, enforce our site policies, or protect ours or others rights, property, or safety. However, non-personally identifiable visitor information may be provided to other parties for marketing, advertising, or other uses.

Registration

The minimum information we need to register you is your name, email address and a password. We will ask you more questions for different services, including sales promotions. Unless we say otherwise, you have to answer all the registration questions. We may also ask some other, voluntary questions during registration for certain services (for example, professional networks) so we can gain a clearer understanding of who you are. This also allows us to personalise services for you. To assist us in our marketing, in addition to the data that you provide to us if you register, we may also obtain data from trusted third parties to help us understand what you might be interested in. This ‘profiling’ information is produced from a variety of sources, including publicly available data (such as the electoral roll) or from sources such as surveys and polls where you have given your permission for your data to be shared. You can choose not to have such data shared with the Guardian from these sources by logging into your account and changing the settings in the privacy section. After you have registered, and with your permission, we may send you emails we think may interest you. Newsletters may be personalised based on what you have been reading on theguardian.com. At any time you can decide not to receive these emails and will be able to ‘unsubscribe’. Logging in using social networking credentials If you log-in to our sites using a Facebook log-in, you are granting permission to Facebook to share your user details with us. This will include your name, email address, date of birth and location which will then be used to form a Guardian identity. You can also use your picture from Facebook as part of your profile. This will also allow us and Facebook to share your, networks, user ID and any other information you choose to share according to your Facebook account settings. If you remove the Guardian app from your Facebook settings, we will no longer have access to this information. If you log-in to our sites using a Google log-in, you grant permission to Google to share your user details with us. This will include your name, email address, date of birth, sex and location which we will then use to form a Guardian identity. You may use your picture from Google as part of your profile. This also allows us to share your networks, user ID and any other information you choose to share according to your Google account settings. If you remove the Guardian from your Google settings, we will no longer have access to this information. If you log-in to our sites using a twitter log-in, we receive your avatar (the small picture that appears next to your tweets) and twitter username.

Children’s Online Privacy Protection Act Compliance

We are in compliance with the requirements of COPPA (Childrens Online Privacy Protection Act), we do not collect any information from anyone under 13 years of age. Our website, products and services are all directed to people who are at least 13 years old or older.

Updating your personal information

We offer a ‘My details’ page (also known as Dashboard), where you can update your personal information at any time, and change your marketing preferences. You can get to this page from most pages on the site – simply click on the ‘My details’ link at the top of the screen when you are signed in.

Online Privacy Policy Only

This online privacy policy applies only to information collected through our website and not to information collected offline.

Your Consent

By using our site, you consent to our privacy policy.

Changes to our Privacy Policy

If we decide to change our privacy policy, we will post those changes on this page.
Save settings
Cookies settings